تدوین و اعتبارسنجی معیارهای بنیادین مدیریت یکپارچه منابع آب در سکونتگاه‌های روستایی نواحی خشک و نیمه خشک، مطالعه موردی: ناحیه بجستان در جنوب خراسان رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم جغرافیایی دانشگاه پیام نور، ایران

2 دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور ایران

10.29252/grd.2018.1474

چکیده

ناکارآمدی مدیریت منابع آب، بویژه در نواحی خشک ونیمه خشک، موجب پدیداری گرایش‌های نوین مبتنی برارزش گذاری به نظام مندی‌های اکولوژیک در برابرمنافع اقتصادی، رویکردهای غیرسازه‌ای به جای سازه‌ای، مدیریت تقاضا محوربه عرضه محور و درنهایت برنامه‌ریزی مدیریت توسعه متوازن ناحیه‌ای، بجای توسعه بخشی محور آب، شده است. این مقاله با بهره‌گیری ازابزارهای مشارکتی و نظرسنجی از اندیشمندان حوزه منابع آب نواحی خشک، معیارهای بنیادی در مدیریت یکپارچه منابع آب را تدوین و اعتبارسنجی نموده، و با روش شناسی تحلیلی و ترکیبی، با کمک مدل دلفی، مولفه‌ها و شاخص‌های الگوی پایدارمدیریت منابع آب، را تعیین و طی دو مرحله به وسیله نظرسنجی از متخصصان مرتبط نتایج اخذ و سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP) معیارهای الگوی مدیریت پایدار، در قالب چهار معیار زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی و12 زیر معیار از طریق مقایسه زوجی امتیازدهی و با نرم‌افزار اکسپرت چویس اعتبارسنجی شده است. همچنین شش الگوی پایداری منابع آب، شناسایی و الگوی «مدیریت یکپارچه منابع آب» به عنوان پایدارترین الگو برای مناطق خشک و نیمه خشک تعیین شده است. در این پژوهش، الگوی یکپارچه مدیریت منابع آب با اعتبارسنجی شاخص‌های زیست محیطی (سازگاری با محیط زیست، توجه به تغییرات آب و هوا، بهره‌برداری پایدار و اکولوژیک از آب‌ها)، اجتماعی (بهبود معیشت ذینفعان، توانمندسازی ساختارها، تغییرنگرش از رویکرد مهندسی به اجتماعی)، اقتصادی (تلفیق سرمایه آبی با سرمایه اجتماعی، یکپارچگی تخصیص منابع مالی و کارایی و بهره وری)، و نهادی (توجه به ارتباطات بین بخشی، مشارکت ذینفعان و تاب آوری در شرایط بحرانی) تدوین شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Compilation and Validation of the Fundamental Criteria for the Integrated Management of Water Resources in Dry and Semi-arid Regions

نویسندگان [English]

  • Mostafa Taleshi 1
  • Hosain Kaffash 2
1 Associate professor of Payame Noor University, Iran
2 PhD student of rural planning, Payam-Noor University, Iran
چکیده [English]

With regard to the ineffectiveness of water resources management by structural and part-time approaches, new trends in water resource management have come into use on the basis of evaluating ecological systems in terms of economic security, change of demand-driven management to supply-driven management, and regional balanced development management planning instead of partial development of water. This study seeks to develop and validate the fundamental criteria for integrated water resources management using participatory tools and expert opinions. Using analytical and computational techniques in the Delphi model, the components and indicators of the sustainable management of water resources are identified and validated. By a two-stage methodology, the opinions of experts in the field are gathered and the results are analyzed using AHP. A sustainable management model is finally derived in terms of environmental, social, economic, and institutional criteria as well as 12 sub-criteria ranked by the paired scoring system and validated with the Expert Quiz software. Based on the experts' opinions, six options are identified for resource sustainability. According to the experts, the integrated water resources management model is the most sustainable model for water resources management in arid and semi-arid regions. In this research, this model is developed through validating the environmental, social, economic and institutional indicators.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sustainable pattern of integrated water resources management
  • Effective criteria
  • Geographical region of Bejestan
  • Khorasan Razavi
آزاد ارمکی، غلامرضاوعبدالرضا افتخاری (1379)، اقتصاد توسعه پایدار، چاپ1، انتشارات مؤسسه مطالعات وپژوهش‌های بازرگانی.
ارشدی، محمد (1391)، سازگاری مدیریت منابع آب با تغییر اقلیم، پایگاه اینترنتی مدیریت منابع آب، WWW.ISWM.IR .
انصاری، حسین (1396)، فضای موهوم مدیریت آب، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2.
بریم نژاد، ولی و سعید یزدانی (1383)، تحلیل پایداری در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی با استفاده از برنامه ریزی کسری، مطالعه موردی استان کرمان، نشریه پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، دوره17، شماره 63، تابستان 1383.
بزرگ زاده، عیسی و سیدجمشید موسوی (1396)، مدیریت و توسعه آمایش محور منابع آب، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
بنیاد توسعه فردا (1392)، نقشه راه پیاده‌سازی مدیریت یکپارچه منابع طبیعی، به سفارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، پروژه‌های بین المللی منارید و حبله رود، ویرایش اول، زمستان 1392.
پشتوان، حمید (1396)، بازارهای آب، عملکرد و چالش‌ها، فصل نامه اندیشکده تدبیر آب ایران، سال ششم، شماره هفدهم، تابستان 1396.
پورطاهری، مهدی (1392)، کاربرد روش‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه درجغرافیا، انتشارات سمت، چاپ سوم،ص6.
جنگی مرنی، عباس (1396)، پیاده‌سازی مدیریت مشارکتی منابع آب در حوضه آبریز ایران، فعال نمودن شورای هماهنگی مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه آبریز، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
حب وطن، محمد (1396)، طرح تدوین «تیپولوژی سرمایه آبی و سرمایه اجتماعی» در کشور، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
حیدریان، سید احمد (1397)، مصاحبه تلفنی مفصل، شهریور 1397.
دهقان، عباس (1396)، پرسش و پاسخ مبسوط از طریق شبکه اجتماعی، خردادماه 1397.
رضاییان، علی (1383) تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم، تهران، سمت، 1383.
رادکلیف مایکل (1373)، توسعه پایدار، ترجمه حسین نیر، انتشارات مرکز مطالعات برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی، وزارت کشاورزی.
رئیسی، مرضیه، علیرضا سفیانیان (1389)، مکان یابی صنایع با استفاده از معیارهای جغرافیایی (مطالعه موردی: شعاع پنجاه کیلومتری شهر اصفهان) مجله فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 25، شماره99، ص ص 134-115.
رسولی، محمدبهنام (1396)، ظرفیت سازی اجتماعی، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در حوزه آب؛ تأکیدات بسیار و عملکردهای اندک، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
زبردست، اسفندیار (1384)، روش‌های ارزیابی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، جزوه درسی روش‌های برنامه‌ریزی شهری2، گروه آموزشی شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1377) توسعه و نابرابری‌های اجتماعی، رساله دکتری جامعه شناسی از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
زهرایی، بنفشه (1396)، مقدمه‌ی ضرورت تغییر در سیاست‌های آبی کشور، اولین اجلاس هم اندیشی وزارت نیرو با متخصصان علوم آب و محیط زیست، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
ستاد احیای دریاچه ارومیه (1395)، مدیریت یکپارچه منابع آب، ژانویه 2016، http://ulrp.sharif.ir
سلطانی، مریم و حمزه علی علیزاده (136)، مدیریت جامع آب کشاورزی در مقیاس حوضه آبریز (IWMsim) با رویکرد پویایی سیستم، نشریه حفاظت منابع آب و خاک، سال هفتم، شماره دوم، زمستان، صص 69.
 سعیدی، عباس (1390)، «پویش ساختاری-کارکردی - رویکردی نظاموار در مطالعات مکانی- فضایی»، فصلنامة علمی-پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران، سال نهم، شماره 29، تابستان، 7-16.
سعیدی، عباس (1391)، پویش ساختاری-کارکردی: رویکردی بدیل در برنامه‌ریزی فضایی، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال یکم، شماره 1، پاییز 1391، پیاپی1.
سمیعی، محمدجواد (1396)، تحلیل وضعیت و پیشنهاد رویکردهایی در رابطه با آب و مشاغل، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی (1397)، سیمای آب شهرستان بجستان، دفتر برنامه‌ریزی و بررسی‌های اقتصادی، گروه آمار، شهریور.
شفیعی، مجتبی و پولاد کریمی (1396)، حسابداری آب، لزوم تعریف مأموریت جدید دفاتر مطالعات پایه شرکت‌های آب منطقه‌ای کشور با هدف تغییر رویکرد از «تولید داده خام» به «کیمیاگری»، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2.
صلاحی، گیتی (1383)، نقش آب و آبیاری در توسعه پایدار روستایی، محدوده روستایی اخترآباد-حکیم آباد، پیک نور، سال پنجم، شماره دوم، صص 90-74.
طالشی، مصطفی و همکاران (1396)، تدوین و اعتبارسنجی شاخص‌های مناسب ارزیابی شاخص‌های تاب‌آوری روستایی در برابر مخاطرات خشکسالی، فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، جلد24، شماره 45،صص881-996.
ضرغامی، مهدی (1396)،حرکت به سمت حکمرانی موفق آب با هم افزایی دانش و خرد جمعی: ایده تشکیل مجلس محلی آب، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2.
ضیائی،علی نقی (1396)، ازشناسنامه حوضه آبریز تا پایش به سفارش، نشریه آب و توسعه پایدار،سال 4، ش2.
طالشی، مصطفی، اسماعیل اکبری، مصطفی جعفری، سید جعفر اخلاقی (1396) تدوین و اعتبارسنجی شاخص های مناسب ارزیابی تاب آوری روستایی در برابر مخاطره خشکسالی، فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران، جلد 24، شماره 4.
عطری، شیده (1379)، توسعه پایدار و اهداف آن؛ بولتن دبیرخانه کمیته ملی توسعه پایدار ، شماره 6، آبان ماه 79.
عمرانیان خراسانی، حمید و کامران داوری (1396)،ضرورت توجه به مدیریت راهبردی و تولید نقشه‌های راه در مدیریت آب حوضه‌های آبریز، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2.
قلی زاده، شیوا و بیژن قهرمان (1396)، تغییر رویکردهای مدیریت منابع آب از نگرش هیدرولوژی مهندسی تا هیدرولوژی اجتماعی، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
کارآموز، محمد، آزاده احمدی و علی مریدی (1386)، مدیریت منابع آب حوضه آبریز، کنفرانس ملی مدیریت جامع منابع آب.
کارآموز، محمد و پانیذ محمدپور (1395)، تحلیل پایداری تامین و تقاضا مبتنی بر بیلان آب، حرکت به سوی تدوین یک شاخص ترکیبی (مطالعه موردی:حوضه آبریز اهرچای)، نشریه تحقیقات منابع آب ایران، سال دوازدهم، شماره4، زمستان 1395.
کلاهی، مهدی (1396)، نحوه ارتباط بین علم و سیاست در بخش آب و محیط زیست، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
کلانتری، خلیل، علی اسدی، شهلا چوبچیان (1389)، تدوین و اعتبار سنجی شاخص‌های توسعه پایدار مناطق روستایی، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال اول، شماره دوم، پاییز1389.
محمودی، ستار (۱۳۷۸)، مدیریت تقاضا و مدیریت تأمین و توسعه منابع آب دو محور اساسی توسعه پایدار در بخش آب، آب و محیط زیست، شمارة 18، ص9-6.
مجیدی، میثم (1396)، مدیریت فرانهادی آب با هدف استقرار الگوی پایدار امنیت آب غذا انرژی، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره2.
موسوی، عارف و مصطفی طالشی (1396)، تدوین و اعتبارسنجی شاخص‌های بومی حکمروایی خوب روستایی، نشریه مدیریت شهری، شماره 49، زمستان 96، صص 532-511.
منصورکیا، منصور (1389)، تجزیه و تحلیل سیستمها و روش‌ها، انتشارات مروارید. چاپ 13، تهران.
منصوری، خلیل (1392)، نقش دین اسلام در توسعه پایدار، آذر ۱۵، ۱۳۹۲، سایت سماموس www.samamos.com .
موسوی، سیدعارف، مصطفی طالشی، علیرضا دربان آستانه (1396) تدوین و اعتبار سنجی شاخص‌های بومی حکمروایی خوب روستایی، نشریه مدیریت شهری، شماره 49، زمستان 136.
مومنی، منصور (1382)، انتخاب روش بهینه انتقال آب به مزارع نیشکر در استان خوزستان، مجله مدرس، دوره7، شماره3.
مهشواری، شریرام (1378)، توسعه پایدار و مدیریت دولتی در هند؛ مدیریت توسعه، مجموعه نهم، از انتشارت مرکز آموزش مدیریت دولتی.
مهندسی مشاورسروآب (1383)، طرح آبرسانی بجستان، مطالعات مرحله اول، خط انتقال آب از محدوده چاه فالیز و دشت انارستانک به بجستان.
واسطه، وحید (1396)، الگوی استقرار مدیریت مشارکتی و یکپارچه منابع و مصارف آب بر اساس تجربه تعادل بخشی محدوده مطالعاتی اسفراین، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2.
وزارت نیرو(1383)، دستورالعمل و ضوابط تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی در سطح کشور، شرکت مدیریت منابع آب، دفتر استانداردها و معیارهای فنی.
یزدانی مقدم، یعقوب، سید جواد ساداتی نژاد، مقاله مدیریت یکپارچه منابع آبی ضرورتی برای تامین توسعه پایدار.
Arisony,ozlem(2007), "Integrated Decision Making in Global Supply Chains and Networks" , Doctoral Dissertation, University of Pittsburgh, School of Enginnering.
Deng, H., (1999), Multicriteria analysis with fuzzy pairwise comparison, International journal of Approximate Reasoning, Vol. 21, pp. 215-231.
Lee, Jung-Hua, (2003), " A Decision Support Model for Selecting Facility Layout Alternatives " Department of Industrial Engineering and Enterprise Information, Tunghai University.
Linstone, H. A. & Murray, T. (2002). The Delphi Method, Techniques and Applications. Melbourne:Addison Wesley Publishing Company.
Loucks DP (1997) Quantifying trends in system sustainability. Hydrological Science Journal 42(4):513-530.
OECD; The DAC guidelines, strategies for sustainable development;2001.UN World Water Development Report.
 Peter H. Gleick (2000) A Look at Twenty-first Century Water Resources Development. Water International Vol. 25, Issue ۱.
Scott, john (2006), Social theory, Central issues in sociology, London, Sage publication, p: 136-143.
Stone Fish, L. & Busby, D. (2005). The Delphi Method. In D. Sprenkle & F. Piercy (Eds.) Research Methods in Family Therapy (2nd Ed., pp.238–253). New York: Guilford Press.
WWDR (2018), NATURE-BASEDSOLUTIONS FOR WATER, The United Nations World Water Development Report 2018, Published in 2018 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.