پایش فضای شهری با رویکرد عدالت فضایی (پژوهش موردی: مناطق 13 گانه کلانشهر مشهد)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا برنامه ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران

4 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا برنامه ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد ، مشهد، ایران

10.29252/grd.2018.1478

چکیده

شهر همواره با چالش­های بسیاری از جمله نابرابری و بی­عدالتی روبرو است که برای رفع این چالش­ها، مفاهیمی چون عدالت فضایی با هدف کاهش نابرابری­ها وارد مباحث برنامه­ریزی شهری شد. بر مبنای این رویکرد، عدالت بعد فضایی- جغرافیایی دارد، بنابراین می­توان از یک نگرش فضایی به منظور تشخیص بی‌عدالتی در شهر استفاده کرد. پژوهش حاضر به مطالعه پراکنش امکانات و خدمات شهری در سطح مناطق کلانشهر مشهد می­پردازد.این مطالعه برحسب روش، توصیفی-کاربردی است. برای انجام پژوهش، کاربری‌های خدماتی 13 گانه شهر مشهد انتخاب گردیده، سپس با استفاده از نرم‌افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و صفحه گستر (EXCEL) مرتب و دسته­بندی شده­اند؛ شاخص­های مورد مطالعه با استفاده از روش «آنتروپی شانون» وزن­دهی شده­اند و با بهره­گیری از مدل‌های تصمیم­گیری چند معیاره (WASPAS, WSA, SAW) رتبه­بندی شده­اند؛ سپس برای ادغام تکنیک‌ها از یک مدل تلفیقی (KANDREST) بهره گرفته شده است. با توجه به خروجی مدل­ها و تکنیک­های مناطق در رتبه­های مختلف قرار گرفته­اند. در نهایت با توجه به تکنیک ادغام کاندرست مشخص شد که مناطق هفت با امتیاز (12)، نه با امتیاز (10) و منطقه ده با امتیاز (8) در پایدارترین شرایط و مناطق 13، 11، 2 در وضعیت متوسط و مناطق 8، 6، 4، 5، 1، 2، 3 در ناپایدارترین شرایط از لحاظ شاخص­های خدمات شهری قرار گرفته­اند، نکته­ی قابل توجه اینکه در تمامی مدل­های به کار گرفته شده منطقه 7 در بهترین و بالاترین رتبه و منطقه 5 در بدترین و پایین­ترین رتبه قرار گرفته­اند. این شرایط که نابرابری فضایی فاحشی را در مناطق کلانشهر مشهد نشان می­دهد مستلزم نگاه ویژه مدیران و مسئولین شهری جهت فراهم زیرساخت­ها و خدمات در مناطق ناپایدار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Monitoring urban space with the approach to spatial justice (Case study: 13 metropolitan areas of Mashhad)

نویسندگان [English]

  • Barat Ali Khakpoor 1
  • Yasin Sayad Salar 2
  • Ebrahim Moammari 3
  • Ahmad Saeedi Abdolabadi 4
1 Associate professor of geography and urban planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 MSc. Department of Geography and Urban Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 MSc. Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Humanities, University of Golestan, Gorgan, Iran
4 MSc. Department of Geography and Urban Planning , Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The city has faced many challenges, including inequality and inefficiency. To address these challenges, concepts such as space justice aimed at reducing inequalities have entered urban planning issues. Based on this approach, justice has spatial-geographic dimension, so one can use a spatial approach to detect infertility in the city. The present study is aimed to study the distribution of facilities and services in the metropolitan areas of Mashhad. This study is descriptive and objective in terms of purpose. To conduct research, 13 user services were selected by the city of Mashhad and then sorted and classified using the GIS and spreadsheet software (EXCEL); the indicators were studied using The "Shannon Entropy" method is weighted and is ranked using multi-criteria decision-making models (WASPAS, WSA, SAW); then, to integrate the techniques from a consolidated model KANDREST. According to the output of the models and techniques of the regions are in different ranks. Finally, according to the Canadian integration technique, it was found that the seven regions with the score of 12, not with the score of 10 and the ten with the score of 8 in the most stable conditions, and the regions 13, 11, 2 in the moderate situation, and the areas of 8, 6, 4, 5, 1, 2, 3 have been placed in the most unstable conditions in terms of urban service indicators. It is noteworthy that in all models 7th region in the best and highest and in the region 5 are in the worst and lowest rank.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Spatial Justice
  • Inequality
  • MCDM
  • Urban Services
  • Urban Polygamy
احدنژاد، محسن؛ زلفی، علی؛ نوروزی، محمدجواد (1392)، ارزیابی پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهری با رویکرد توسعه پایدار و عدالت اجتماعی با استفاده از مدل‌های VIKORو TOPSIS، مطالعه موردی شهر زنجان، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال پنجم، شماره دوم، بهار 1392، صص: 183-169.
اسماعیل­زاده، حسن؛ کرباسی، پوران؛ روی­دل، جابر؛ افضلی ؛ افضلی، زهرا (1395)، تحلیل فضایی پراکنش جمعیت و خدمات شهری از منظرعدالت اجتماعی با استفاده از روش ترکیبی (مطالعه موردی: شهر بناب)، پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، دوره­ی چهارم، شماره 2، صص: 260- 241.
اطهاری، کمال (1381)،  عدالت در فضا، فصنامه هفت شهر، سال سوم، شماره 9 و 10، صص: 32- 25.
امامن­پور، سعید؛ رزمگیر، فاطمه؛ دامن باغ، صفیه؛ حسینی سیاه گل، مهناز (1393)، تحلیل تطبیقی توزیع خدمات شهری در شهر اهواز با استفاده از تحلیل، FAHP سلسله مراتبی، دوره6، شماره 20، صص: 159- 137.
میرکتولی، جعفر؛ معمری، ابراهیم؛ (1396)، پراکنش فضایی شاخص­های توسعه خدمات شهری با استفاده از تکنیک تشخیص نسبی مرکب در کالبد­شناسی سکونتگاه­های شهری استان گلستان.نشریه علمی-پژوهشی برنامه­ریزی توسعه کالبدی، سال دوم، شماره2 (سری جدید)، پیاپی6، صص26-11.
امان­پور، سعید؛ علیزاده، هادی؛ دامن صباغ، صفیه (1392)، ارزیابی میزان توسعه یافتگی شهرستان­های کرمانشاه از لحاظ برخورداری از شاخص­های خدمات شهری، دوره­ی ششم، شماره بیست و سه، صص: 126-105.
امان­پور، سعید؛ ملکی، سعید؛ حسینی، نبی­الله (1395)، تحلیلی بر توزیع خدمات شهری در کلان­شهر اهواز از منظر عدالت فضایی، دو فصلنامه پژوهش بوم شناسی شهری، سال هفتم، شماره 2، صص: 112-99.
بزی، خدارحم، معمری، ابراهیم (1395)، تبیین و تحلیل نابرابری­های خدمات توسعه سلامت و بهداشت با استفاده از روش­های تصمیم­گیری چند معیاره (نمونه موردی: استان گلستان)، جغرافیا و توسعه، شماره 49، صص116-97.
پورطاهری، مهدی؛ فتاحی، احدالله؛ نعمتی، رضا؛ ادینه­وند، اسماعیل (1394)، تبیین مزیت­های استفاده از مدل ترکیبی تصمیم­گیری WASPAS در مکا­یابی روستاهای هدف گردشگری، ( مطالعه موردی روستاهای گردشگری استان لرستان)، مجله برنامه­ریزی و آمایش فضا، دوره­ی بیستم، شماره 2، صص: 140 – 115.
پیله­ور، علی­اصغر (1395)، ارزیابی تعیین رویکرد سیاسی در نابرابری شهری- ناحیه­ای مطالعه موردی: خراسان شمالی، مجله امایش جغرافیایی فضا، سال ششم، شماره بیست­و دوم، صص 77-90.
تیربند، مجید؛ اذانی، مهری (1389)، توزیع امکانات و خدمات شهری بر اساس عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر یاسوج)، فصلنامه جامعه شناسی کاربردی، سال بیست و سوم، پیاپی 46، شماره 2، 138 – 109.
حاتمی­نژاد، حسین؛ زارعی، مهلا؛ حاجیلو، مهدی؛ تابعی، نادر؛ ولی­زاده، زینب (1393)، سطح‌بندی مناطق شهر مشهد براساس برخورداری از خدمات شهری با استفاده از تکنیک ویکور، فصلنامه علمی – پژوهشی فضای جغرافیایی، سال هفدهم، شماره­ی 57، صص: 17 – 1.
حاتمی­نژاد، حسین؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ بهارلو، ایمان؛ ابراهیم­پور، احد؛ حاتمی­نژاد، حجت (1390)، شهر و عدالت اجتماعی: تحلیلی برنابرابری­های محله­ای (مطالعه موردی: محله­های قدیمی شهر میاندوآب)، پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 80، صص: 73 – 41.
حبیبی، کیومرث؛ علیزاده، هوشمند؛ مرادی­مسیحی، وارز؛ ولدبیگی، سوان؛ وفایی، ساسان (1390)، بررسی و تحلیل وضعیت عدالت اجتماعی در ساختار فضایی شهر سنندج، فصلنامه آرمان شهر، شماره 7، پاییز و زمستان 1390، صص: 112 – 103.
حکمت­نیا، حسن، موسوی، میرنجف (1392)، کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه ای، انتشارات قومس، تهران.
حیدری، جهان­گیر (1395)، تحلیل فضایی کاربری­های خدمات عمومی شهری در نواحی شهر بوشهر، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، سال چهاردهم، شماره­ی 2، صص: 153-129.
دادش­پور، هاشم؛ الوندی، نینا (1395)، عدالت فضایی در مقیاس شهری در ایران؛ فرامطالعه چهارچوب نظری مقاله­های علمی موجود، نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، دوره بیست و یکم، شماره 3، صص: 80 – 68.
درویش، بهروز؛ سرور، رحیم؛ شیبانی­مقدم، فرشته (1394)، تحلیل ساختاری و سنجش الگوی فضایی و سطح­بندی شاخت و سازهای مناطق شهری براساس میزان بهره­مندی از خدمات شهری (محدوده مورد مطالعه: مناطق 5 گانه شهر زاهدان)، فصلنامه علمی – پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، سال سوم، شماره 12، صص: 118-99.
دلاور، علی (1388)، روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی، تهران، نشر ویرایش.
ساسان­پور، فرزانه؛ مصطفوی، سوران؛ احمدی، مظفر (1394)، تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری­های خدمات شهری (مطالعه موردی: نواحی 22 گانه شهر سنندج)، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال ششم، شماره 23، صص: 114-95.
سعیدی، عباس، فاطمه تقی‌زاده (1387)، پیوندهای روستائی- شهری و توسعه منطقه‌ای"، مجله جغرافیا، دوره جدید، شماره 6 و 7، پائیز و زمستان .
شاهیوند، احمد، تقوایی، مسعود (1389)، پراکنش خمات بهداشتی و درمانی در شهرستان­های ایران، رفاه اجتماعی، سال دهم، شماره39، صص54-33.
شرزه­ای، غلامعلی؛ ماجد، وحید (1390)، تامین مالی پایدار شهری – چگونگی تامین مالی به منظور توسعه پایدار شهری، دوفصلنامه مدیریت شهری، ویژه نامه تابستان و بهار، صص: 316-299.
شریف­زادگان، محمدحسین (1385)، راهبردهای توسعه­ی اقتصادی و عدالت اجتماعی، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال ششم، شماره 24، صص :29-9.
شریفی ،عبدالنبی (1385)، «عدالت اجتماعی و شهر:تحلیلی بر نابرابری‌های منطقه‌ای در شهر اهواز»، پایان نامه دوره دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران.
شمس، مجید؛ صفاری، راد علی؛ قاسمی، احمد (1393)، ارزیابی شرایط اقلیم گردشگری شهر مشهد با استفاده از شاخص­های کمی آسایش حرارتی، فصلنامه جغرافیای فضای گردشگری، دوره­ی سوم، شماره 10، صص: 104 – 91.
شهرداری شهر مشهد (1396)، مدیریت آمار، تحلیل و ارزیابی عملکرد. https://amar.mashhad.ir/portal_content/16925
صالحی، رحمان؛ رضاعلی، منصور (1383)، ساماندهی فضایی مکان آموزشی (مقطع متوسطه) شهر زنجان به کمک GIS، پژوهش­های جغرافیایی، دوره­ی سی و هفتم، شماره 52، صص: 135 – 123.
کلانتری، خلیل. "برنامه ریزی و توسعه منطقه‌ای (تئوری‌ها و تکنیک‌ها)." : انتشارات خوشبین، انوار دانش، 1380.
گروسی، سعید؛ شمس­الدین مطلق، سعید (1392)، ادراک عدالت اجتماعی بر حسب میزان دسترسی شهروندان به خدمات شهری (مطالعه موردی: شهر کرمان)، فصلنامه مطالعات جامعه شناختی شهری، سال سوم، شماره 9، صص: 66 – 41.
لینچ ، کوئین، (381)، « تئوری شکل خوب شهر»، ترجمه سید حسین بحرینی، دانشگاه تهران.
محمدی حمیدی، سمیه؛ احدی نژاد روشتی، محسن؛ موسوی، میرنجف (1395)، بررسی و تحلیل فضایی توزیع و دسترسی به خدمات عمومی شهری (مطالعه موردی: خدمات آموزشی مقطع راهنمایی شهر میاندوآب)، فصلنامه علمی – پژوهشی دانشگاه گلستان، شماره ششم، شماره مسلسل 21، صص: 140 – 125.
محمدی، جمال (1381)، تحلیلی بر مفاهیم کمی و نقش آن در برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، مجله فضای جغرافیایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر، سال دوم، صص61-42.
محمدی، کاظمی؛ موسوی، سید مهدی (1380)، توسعة شهری: مفاهیم و دیدگاه ها، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، دوره 16، شماره 3، صص: 113 – 94.
ملکی، سعید، شهر پایدار و توسعه پایدار شهری، مسکن و انقلاب، شماره 102: تابستان 1382.
موسوی، میرنجف (1390)، شکل پایدار شهر و عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر میاندوآب)، پژوهش جغرافیایی انسانی، شماره 80، صص: 192-177.
موسوی، میرنجف (1390)، شکل پایدار شهر و عدالت اجتماعی (مطالعه­ی مورد: شهر میاندوآب). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، تابستان 1391، شماره 80، صص: 192-177.
نامدار اردکانی، محمد جعفر؛ هوشیاری، ابراهیم (1395)، سطح بندی شهرستان­های استان فارس از نظر شاخص­های بهداشتی و خدمات شهری با استفاده از روش اسکالوگرام، مجله علوم پزشکی زانکو، دانشکده علوم پزشکی کردستان، صص: 54 – 45.
نامدار اردکانی، محمد جعفر؛ هوشیاری، ابراهیم (1395)، سطح بندی شهرستان­های استان فارس از نظر شاخص‌های بهداشتی و خدمات شهری با استفاده از روش اسکالوگرام، مجله علوم پزشکی زانکو، بهار 1395، صص: 54-45.
نظم­فر، حسین؛ عشقی چهاربرج، علی؛ قاسمی، مهدی (1393)، تحلیل وضعیت عدالت اجتماعی در ساختار فضایی درون شهری (مطالعه موردی: شهر مراغه)، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال سوم، شماره 11، صص. 112-91.
وارثی، حمیدرضا؛ بیک محمدی، حسن؛ اکبری، محمود (1390)، تحلیل فضایی و برنامه­ریزی نارسائی­های مراکز خدمات شهری یاسوج، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال بیست و پنجم، شماره 100، صص: 88-71.
هاروی، دیوید، (1376)، « عدالت اجتماعی و شهر» ،جلد یکم، ترجمه فرخ حسامیان و دیگران ،چاپ اول، تهران ، شرکت پردازش برنامه ریزی شهری.
Bridgman, P. W. (1922). Dimensional Analysis. New Haven: Yale University Press.
Dinçer, S. E. (2011). Multi-criteria analysis of economic activity for European Union Member States and candidate countries: TOPSIS and WSA applications. European Journal of Social Sciences, 21(4), 563-572.
Dvorský, J., Krejčí, P., & Moldřík, P. (2006). Software MCA 8 for Computation of MCA methods. Proceedings of ELNET 2006, Ostrava
Fishburn, P.C. )1967(. Additive Utilities with Incomplete Product Set: Applications to Priorities and Assignments. Operations Research Society of America (ORSA), Baltimore, MD, U.S.A.
Germann-Chiari, C., & Seeland, K. (2004). Are urban green spaces optimally distributed to act as places for social integration? Results of a geographical information system (GIS) approach for urban forestry research. Forest Policy and Economics, 6(1), 3-13.
Ginevičius, R. (2011). A new determining method for the criteria weights in multicriteria evaluation. International Journal of Information Technology & Decision Making, 10(6), 1067-1095.‏
Miller, D. W., & Starr, M. K. (1969). Executive Decisions and Operations Research. New Jersey: Prentice-Hall.
Oh, K., & Jeong, S. (2007). Assessing the spatial distribution of urban parks using GIS. Landscape and urban planning, 82(1-2), 25-32.
Šaparauskas, J., Kazimieras Zavadskas, E., & Turskis, Z. (2011). Selection of facade's alternatives of commercial and public buildings based on multiple criteria. International Journal of Strategic Property Management, 15(2), 189-203.‏
Sielska, A. (2010). Multicriteria rankings of open-end investment funds and their stability. Operations research and decisions, 1(20), 112-129.
Triantaphyllou, E. )2000(. Multi-Criteria Decision Making: A Comparative Study. Dordrecht, The Netherlands: Kluwer Academic Publishers. ISBN 0-7923-6607-7.
Tsou, K. W., Hung, Y. T., & Chang, Y. L. (2005). An accessibility-based integrated measure of relative spatial equity in urban public facilities. Cities, 22(6), 424-435.
Zavadskas, E. K., Turskis, Z., Antucheviciene, J., & Zakarevicius, A. (2012). Optimization of weighted aggregated sum product assessment. Elektronika ir elektrotechnika, 122(6), 3-6. doi: 10.5755/j01. eee.122.6.1810