بررسی ویژگی های جغرافیای طبیعی، رسوب شناسی و تعیین سن کوهریگ فراشاه (تفت) جهت تشخیص شرایط محیطی کواترنر پایانی دامنه شمالی شیرکوه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار موسسه ژئوفیزیک، دانشگاه تهران، ایران

2 دانشیار ژئومورفولوژی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه یزد، ایران

10.29252/grd.2018.1239

چکیده

     کوهریگ، پدیده­ای ناشی از تراکم ماسه بادی و مواد آواری در دامنه کوه است که به دلیل عملکرد متقابل و چند گانه بادهای شدید، وجود مانع و فرِآیندهای دامنه­ای پدید می­آید. متاسفانه این پدیده در جغرافیایی طبیعی ایران به خوبی مورد شناسایی و بررسی قرار نگرفته، مطالعه آن می­تواند به شناخت بهتر روند تغییرات محیطی کمک کرده و در برنامه­ریزی­های محلی یاری رساند. کوهریگ مورد بررسی در این تحقیق، به دلیل دست خوردگی کمتر، در حدود چهار کیلومتری باختر تفت انتخاب شده است. نمونه­های ماسه بادی از عمق  0.4 و 4.2 متری از سطح تپه انتخاب گردید. نمونه­ها پس از شستشو و انجام مراحل تمیز کردن کانی کوارتز، به روش پرتو افشانی رخشان نوری سن یابی شدند. سن­های به دست آمده نشان می­دهند که شکل گیری حداقل نیمه بالایی این کوهریگ بین عمق­های گفته شده، حد فاصل بازه زمانی معادل یا نزدیک به آخرین حداکثر یخچالی وورم (بین 18 تا 24 هزار سال پیش) روی داده است. میزان رسوب­گذاری میانگین سالانه ماسه بادی از یک میلیمتر تا بیش از 1.33 میلیمتر در سال به دست آمد که در صورتی که این نرخ به واقعیت نزدیک باشد، این کوهریگ در یک بازه زمانی حدود پنج تا حداکثر هشت هزار سال در اواخر پلیئستوسن نهشته شده است. این تعیین سن نشان می­دهد که برخلاف نظر رایج در مورد تسلط شرایط مرطوب و پرباران تر کواترنر ایران همزمان با دوره­های سرد یخچالی، حداقل در بخشی از این دوره و در مرکز ایران، اقلیم سرد و خشک با عملکرد فرِآیندهای بادی برتری داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Geomorphology and dating of the sand ramp (Kouh Rig) in Farashah, Taft, on the purpose of determining the last quaternary features of the northern slopes of Shirkouh

نویسندگان [English]

  • Morteza Fattahi 1
  • Dariush Mehrshahi 2
1 Geophysics Institution, University of Tehran, Iran
2 associate professor of geomorphology, Faculty of Humanities and Social Sciences, Yazd University, Iran
چکیده [English]

The sand ramp (or Kouh Rig as in Farsi) is a phenomenon formed by accumulation of sand and other materials in the upwind side or leeside of a mountain slope. This formation is due to the multiple interactions of extreme wind actions, feeding and displacement of sand, physical obstacles, and slope-induced processes.  Unfortunately, the phenomenon is not well-known in the physical geography studies of Iran.  The sand ramp, about five km west of Taft city, was selected to be investigated due to its relative intactness. Some sand samples were extracted from the depth of 0.4m and 4.2m on the top of the sand ramp. The samples were cleaned several times to provide pure quartz particles that were then analysed using the Optically Stimulated Luminescence (OSL) dating method. The results of dating indicated that the top half section of Farashâh sand ramp was probably accumulated during or near the last glacial maximum phase (something between 18000 to 24000 years ago). The results also emphasize that, in contrast to the theory of cold and wet conditions, with more rain during the glacial phases of Quaternary on the Iranian plateau, at least for parts of the glacial (cold) phases, colder and drier environments with very active winds were dominant on the central Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sand ramp
  • Geomorphology and dating
  • Quaternary
  • Farashâh
احمدی، حسن (1377). ژئومورفولوژی کاربردی (جلد دوم)، بیابان و فرسایش بادی، دانشگاه تهران، 570 صفحه.
احمدی، حسن و فیض نیا، سادات (1378). سازندهای دوره کواترنر، دانشگاه تهران، 557 صفحه.
اختصاصی،  محمد رضا؛ احمدی، حسن ؛ باغستانی، ناصر؛ خلیلی، علی و فیض نیا، سادات؛ 1375، منشاء یابی تپه های ماسه ای در حوزه دشت یزد – اردکان.  وزارت جهاد سازندگی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع؛ شماره 145.
بقایی نیا، علی رضا (1387). بازسازی تغییرات اقلیمی کواترنر با استفاده از شواهد هیدروژئومورفولوژی در حوضه آبی فخرآباد. رساله کارشناسی ارشد، گروه جغرافیای دانشگاه یزد.
رامشت، محمد حسین؛ ولی، عباس علی؛ پورخسروانی، محسن؛ دهقانپور، محسن و محمودی، طیبه (زمستان 1391).  بررسی عملکرد فرایندهای یخچالی با استفاده از تحلیل آماری قطر سنگ های سرگردان (مطالعه ی موردی: روستای فراشاه، شهرستان تفت).  پژوهش های ژئومورفولوژی کمی، شماره ی 3، صص 22-13.
سالنامه تخصصی ابر (1390). اداره کل هواشناسی استان یزد؛ سال چهارم، شماره 17، 33 صفحه. 
شریفی پیچون، محمد و دهقان، فاطمه (1395). ارزیابی فرایندهای مؤثر بر شکل‌گیری و تحول کوهریگها (موردمطالعه:کوهریگهای تنگ چنار). پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، سال پنجم، شماره 3، ص 19-1.
صادقی، عباسقلی (1383). جغرافیای کواترنر، پیام نور، تهران، 277 ص.
فتاحی، مرتضی.، عطایی، نینا؛ کریمی موید، نسرین (1392). اثر دُز پرتوزا و لیزر فروسرخ‌‌ بر الیکوت‌های کناری در هنگام اندازه‌گیری سن نمونه‌های گلبافت به روش پس از فروسرخ‌‌، م. مجله فیزیک زمین و فضا. دوره 39، شماره 4 ، ص 1-16.
فتاحی، مرتضی؛ رستمی مهربان، سمیه؛ طالبیان، مرتضی؛ بحرودی، عباس؛ هالینگورث، جیمز و واکر، ریچارد (1390). بررسی فعالیت گسل نیشابور در استان خراسان؛ مجله فیزیک زمین و فضا، دوره 37، شماره 4، ص 193-179.
محمودی، فرج الله (1381). پراکندگی جغرافیایی ریگزارهای ایران. موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، وزارت جهاد کشاورزی، تهران، 187 صفحه.
معتمد، احمد (1370). بررسی منشاء ماسه های منطقه یزد-اردکان؛ مرکز تحقیقات مناطقه کویری و بیابانی ایران، دانشگاه تهران، شماره 30، 169صفحه.
معتمد، احمد (1382). جغرافیای کواترنر، انتشارات سمت، تهران، 249 صفحه.
مهرشاهی، داریوش؛ تامس، دیوید؛ بیت من، مارک و سارا اوهارا (1377).  پیدایش،‌ تحول و تعیین سن کوهریگ اردکان یزد. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی مشهد،‌ شماره 51، ص 120-102.
مهرشاهی، داریوش (1379).  آشنایی عمومی با پدیده کوهریگ و پراکندگی جغرافیایی و اهمیت کوهریگ های استان یزد. کاوش نامه علوم انسانی دانشگاه یزد،‌ شماره اول،  ص 122-111.
مهرشاهی، داریوش (1390 زمستان). کوهریگ شناسی (مطالعات موردی در استان یزد).  ویژه نامه جغرافیا و توسعه، دانشکده جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 25،  ص 178-159.
نبوی، حسن (1363). گزارش نقشه چهارگوش یزد؛ سازمان اکتشافات معدنی و زمین شناسی کشور، شماره DRS2129، 74 صفحه.
Aitken, M. J., 1990, Science-based dating in archaeology, Longman, London.
Aitken, M. J., 1998, An introduction to optical dating, Oxford University press, New York.
Bateman, M. D; Bryant, R.G; Foster, and I.D.L; Livingstone, I and Parsons, A.J (2012). "On the formation of sand ramps: A case study from the Mojave Desert." Geomorphology 161-162: 93-109.
Clarke, M. L., A. G. Wintle, and Lancaster, A. (1996). "Infra-red stimulated luminescence dating of sands from the Cornese Basins, Mojave Desert, West America, USA." Geomorphology 17: 199-205.
Clarke, M. L. (1996). "IRSL dating of sands: bleaching characteristics at deposition inferred from the use of single aliquots." Radiation Measurements 26(4): 611-620.
Clarke, M. L. and H. M. Rendell (1998). "Climate change impacts on sand supply and the formation of desert sand dunes in the south-west U.S.A." Journal of Arid Environments 39: 517-531.
Duller, G. A. T., Botter-Jensen, L., and Murray, A. S., 2003, Combining infrared and green-laser stimulation sources in single grain luminescence measurement in feldspar and quartz, Radiation Measurement, 37, 543-550.
Fattahi, M., 2009, Dating past earthquakes and related sediments by thermoluminescence methods, A review, Quaternary international 199, 104-146.
Hagedorn, H., Haars, W., Busche, D. and Grunert, J., 1978. Some geomorphological observations from the Shir-Kuh Mountains area. Geography: Journal of the Association of Iranian Geographers, 1: 10-15.
Lancaster, N. and V. P. Tchakerian (1996). "Geomorphology and sediments of sand ramps in the Mojave." Geomorphology 17: 151-165.
Livingstone, I., and Warren, A., (1996). Aeolian Geomorphology: An Introduction. Longman, Harlow.
Mehrshahi, D (1999): Late Quaternary Environments, Ardakân Playa, Central Iran. Ph.D. Thesis; Geography Department, University of Sheffield, 232p. 
Mehrshahi, D (2001): Geographical and Geomorphological Characteristics of Sand Ramp Fields, Shir Kuh Area, Central Iran.  Dryland Change; International Conference; Upington, South Africa.
Murray, A. S and Wintle, A. G., 2000, Luminescence dating of quartz using an improved single-aliquot regenerative-dose protocol, Radiation Measurements, 32, 57-73.
Plastino, W., Kaihola, L., Bartolomei, P., and Bella, F., 2001, Cosmic background reduction in the radiocarbon measurement by scintillation spectrometry at the underground laboratory of Grand Sasso, Radiocarbon, 43, 157-161.
Prescott, J. R., and Robertson, G. B., 1997. Sediment dating by luminescence, A review, Radiation Measurements, 27, 893-922.
Roberts, H. M., and Wintle, A. G., 2003, Luminescence sensitivity changes of polymineral fine grains during IRSL and [POST IR] OSL measurements, Radiation Measurements, 37, 661-671
Thomas, D. S. G., M. D. Bateman; Mehrshahi, D and O’Hara, S (1997). "Development and environmental significance of an eolian sand ramp of Last-Glacial age, central Iran." Quaternary Research. 48: 155-161.
Turner, B.R and Makhlouf, I.M., 2002. Recent colluvial sedimentation in Jordan: fans evolving into sand ramps. Sedimentology 49, 1283–1298.
Rowell, A; Thomas, D; Bailey, R; Stone, A; Garzanti, E and Marta Padoan (2018). Controls on sand ramp formation in southern Namibia. Earth Surface Processes and Landforms 43, 150–171.